کد مطلب:223727 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:155
شاعر مخصوص حضرت امام رضا
از سنن جاریه اجتماع این است كه هر شخصیت بزرگ و وجود مفیدی محور چرخ اجتماع می گردد و صفوف مختلفه هر فن كه در رشته خود سرآمد آن كار باشند ارزش و امتیاز خود را بانتساب آن شخصیت می دهند و از بسته گان آن منبع علم و فضیلت یا مال و مكنت یا مقام و ریاست معرفی می كنند.
از این اصناف بارز آنها شعرا هستند كه در هر عصر پیرامون زعماء و بزرگان جامعه گشته
[ صفحه 141]
و مانند پروانه ی گرد وجود شمع هدایت آنها طواف كرده و مستفیض شده اند البته هر كس باندازه ی قدرت فنی و مقام علمی و تقوائی كه داشته بهمان نسبت ترقی كرده و استفاده نموده تاریخ ادبیات ایران در قرن متوالیه اسلامی این حقیقت را روشن می سازد كه شعراء در عصر هر پادشاه بچه نسبت از علاقه سلاطین و احساسات شاعرانه قرار گرفته اند - نویسنده در كتاب آثار ادبیات ایران این نكات اجتماعی را با تأثیر شاعر در محیط یا محیط را در شاعر نگاشته و اینك می خواهیم شعرای معروف عصر رضوی را كه مستقیما با اجازه دادن خودشان شعر می سروده اند نقل كنیم.
و از آثار آنها می توان بكیفیت احساسات آن عصر و مردم آن زمان پی برده درباره ی آنها قضاوت كرد. و راه و روش پرورش اهالی آن عصر را از آثار منظور آن دریافت.
چون نظم در نفوس بشری سریع التأثیرتر از نثر است مدایح و مراثی و مناقب را در لباس نظم برده اند و عموم بشر در همه طبقات استقبال كرده حتی آنها كه از ادب نظم و نثر هم وقوفی ندارند از این راه بیشتر تحت تأثیر خوب و بد قرار گرفته اند این سنت طبیعی منطبق با شریعت بوده كه حضرت امام صادق علیه السلام فرمودند:
من قال فینا بیتا من الشعر بنی الله له بیتا فی الجنه و فی اخر حتی یؤید بروح القدس و فی ثالث بنی الله له فی الجنه مدینة یزوره فیها كل ملك مقرب و نبی مرسل [1] .
فرمود هر كس برای ما یك بیت شعر بگوید خداوند برای او بنا می كند قصری در بهشت و در روایت دیگر فرمود بروح القدس مؤید و محفوظ می ماند و در روایت دیگر فرمود در بهشت برای او كاخی بنا می كند كه در آن ملائك و انبیاء و رسل بزیارت او می آیند.
و نیز حضرت ابوجعفر امام محمد باقر علیه السلام بكمیت شاعر معروف در قصیده ای كه انشاد كرده فرمود روح القدس در قلب او تلقین نمود آنگاه برای او طلب مغفرت فرموده و ائمه در روزهای رسمی برای نشر ادبیات دینی می نشستند و مجالس انس تشكیل داده شعرا و گویندگان مدایح و مناقب را می خواندند و مردم گوش می دادند و امام تشویق می فرمودند و دیدیم كه حضرت سجاد زین العابدین علیه السلام برای فرزدق 12 هزار درهم [2] صله فرستاد و عذر خواهی فرمود كه بیش از این موجود نبود و امام صادق علیه السلام برای كمیت هزار دینار صله فرستاد. [3] .
[ صفحه 142]
1 - یكی از شعرای معروف دربار رضوی ابونواس شاعر معروف است كه چون مأمون آن حضرت را ولیعهد خود قرار داد بابونواس گفت تو می دانی منزلت حضرت رضا نزد من چه اندازه است؟ چرا مدح آن حضرت نگفتی؟ ابونواس گفت:
قیل لی انت اشعر الناس طرا
فی المعانی و فی الكلام النبیه (الخ)
مأمون معادل صله ای كه بهمه شعرا داده بود بابونواس داد روز دیگر ابونواس در راه بامام برخورد كرد این اشعار را سرود كه مطلعش این است:
مطهرون تقیات ثیابهم
تجری الصلوة علیهم اینما ذكروا
حضرت بغلام خود فرمود سیصد اشرفی باو صله داد.
2 - ابوجعفر دعبل بن علی الخزاعی صاحب قصیده تائیه از شعرای مخصوص حضرت رضا علیه السلام است تولدش سال 142 وفاتش سال 246 بین عراق و خوزستان قبرش در شوش [4] رسم شعراء عرب این بود كه قصاید خود را بهر حرفی ردیف یا قافیه قرار می دادند آن قصیده را بدان حرف می خواندند مثل این قصیده:
افاطم لوخلت الحسین مجدلا
و قدمات عطشان بشط فرات
قصیده ی نائیه گویند.
تا آنجا كه گفت: دعبل با صله امام و جبه ای كه باو مرحمت فرموده بود از مرو بقم آمد آنجا مردم اطراف او را گرفتند گفتند قصیده خود را بخوان در مجمع عمومی همه شنیدند و از او تقاضا كردند قصیده را بآنها بدهد دعبل نداد معذالك اموال و خلعت وافری بدعبل دادند و خبردار شدند از جبه ای كه با او بود بهزار دینار می خریدند و نمی داد و حتی حاضر شدند قسمتی از آن جبه را هزار دینار بخرند و نداد چون از قم بیرون رفت بر سر او تاختند آن جبه را گرفتند بردند باری دعبل از بركت این قصیده بیش از ده هزار درهم استفاده كرد و سپس وصیت نمود این قصیده را نوشتند [5] در كفنش نهادند كه وسیله تقرب و شفاعت او گردد قصیده دعبل را در بحار 123 بیت ضبط كرده [6] .
یاقوت 45 بیت، در اتحاف بحب الاشراف 30 بیت، در مطالب السئول 24 بیت، نور-
[ صفحه 143]
الابصار پنج بیت اضافه دارد. [7] .
بیهقی روایت می كند كه دعبل بقم بود خبر شهادت آن حضرت را شنید گفت:
اری امیة معدوزین ان قتلوا
و لااری لبنی العباس من عذر
اولاد حرب و مروان و اسرهم
بنو معیط ولاة الحقد و الوغر
قوم قتلهم علی الاسلام اولهم
حتی اذا ستمكنوا جاؤا علی الكفر
اربع بطوس علی قبر الزكی به
ان كنت تربع من دین علی فطر
قبران فی طوس خیر الناس كلهم
و قبر شرهم هذا من العبر
ما ینفع الرجس من قرب الزكی و ما
و علی الزكی بقرب الرجس من ضرر
هیهات كل امری ء رهن بما كسبت
له یداه فخذ ما شئت او قذر
3 - علی بن ابی عبدالله خافی است كه از مرثیه سرایان آن حضرت بود و این اشعار از اوست:
یا ارض طوس سقاك الله رحمته
ماذاحویت من الخیرات یا طوس
طابت بقاعك فی الدنیا و طاب بها
شخص ثوی بسناباد مرموس
شخص عزیز علی الاسلام مصرعه
فی رحمة الله مغمور و مغموس
یا قبره انت قبر قد تضمنه
حلم و علم و تطهیر و تقدیس
فخرا بانك مغبوط بجثته
و بالملائكة الابرار محروس
فی كل عصر لنا منكم امام هدی
فربعه اهل منكم و مأنوس
امست نجوم سماء الدین افلة
و كله اسد الثری قل ضمها الخیس
غایت ثمانیة منكم و اربعة
ترجی مطالعها ما حنت العیس
حتی مضی یظهر الحق المنیر بكم
فالحق فی غیركم داج و مطموس [8] .
4 - یكی از كنیزان این مرثیه را در شهادت آقای خود گفت:
سقیا لطوس و من اضحی بهاخطنا
من عترة المصطفی ابقی لنا حزنا
اعنی اباالحسن المأمول ان له
حقا علی كل من اضحی بها شحنا [9] .
[ صفحه 144]
5 - ابن مشیع مدنی مرقی گفته:
یا بقعة مات بها سیدی
ما مثله فی الناس من سیدی
مات الهدی من بعده و الندی
و شمر الموت به یقتدی
لازال غیث الله یا قبره
علیك منة رایحا مغتدی
ابن علیا بن موسی الرضا
قد حل ذالسورو فی ملحدی
یا عین فابكی بدم بعده
علی انقراض المجد و السودد
6 - محمد بن حبیب الضبی گفته است:
قبر بطوس به اقام امام
حتم الله زیارة و لمام
قبر امام به السلام و ان غدا
تهدی الیه تحیة و سلام
قبر سنا انواره تجلوا العمی
و بتربته قد تدفع الاسقام
قبر یمثل للعیون محمدا
و وصیه و المؤمنون قیام
خشع العیون لذا و ذاك مهابه
فی كنهها التحیر الافهام
قبر اذا حل الوفود بربعه
دخلوا و حطت عنهم الاثام
و تزودوا من اعباب و امنوا
من ان یحل علیهم الاعدام
الله عنه به لهم متقبل
و بذاك عنهم جفت الاقلام
ان یغن عن سقی الغمام فانه
لولاه لم تسق البلاد غمام
قبر علی بن موسی حله
بثراه یزهو الحل و الاحرام
فرض الیه السعی كالبیت الذی
من دونه حق له الاخطام
من زاره فی الله عارف حقه
فالمس منه علی الجحیم حرام
و مقامه لاشك یحمد فی غد
و له بجنات الخلود مقام
و له بذاك الله او فی ضامن
قسما الیه تنتهی الاقسام
صلی الاله النبی محمد
و علت علیا نصرة وسلام
و كذا علی الزهرا صلی سرمدا
رب بواجب حقها علام
و علیه صلی ثم بالحسن ابتدی
و علی الحسین بوجهه الاكرام
و علی علی ذی التقی و محمد
صلی و كل سید و همام
و علی المهذب و المطهر جعفر
از كی الصلوة و ان ابی القزام
[ صفحه 145]
الصادق المأثور عنه علم ما
فیكم به تتمسك الاقوام
و كذا علی موسی ابیك و بعده
صلی علیك و للصلوة دوام
و علی محمد بن علی الزكی فضوعفت
و علی علی بن محمد ما استمر كلام
و علی الرضا بن الرضا الحسن الذی
عم البلاد لفقده الاطلام
و علی خلیفة الذی لكم به
الهدی غضاء ان تستوثق الاحكام
فهو المؤمل ان یعود به
الهدی غضاء ان تستوثق الاحكام
لولا الائمة واحد من واحد
درس الهدی و استسلم الاسلام
كل یقوم مقام صاحبه الی
ان تنتهی بالقایم الامام
یابن النبی و حجة الله التی
هی للصلوة و للصیام قیام
ما من امام غایب عنكم له نع-
م خلف له تشقی به الارغام
ان الائمه تستوی فضلها
علم الهدی فهم له اعلام
انتم الی الله الوسیلة و الاولی
و العلم كهل فیكم و غلام
انتم ولاة الدین و الدنیا و من
لله فیه حرمة و ذمام
ما الناس الا من اقر بفضلكم
و الجاهدون لحقكم الا فهام
خذها عن الضی عبیدكم الذی
هانت بها بهایم و سوام
بل هم اضل عن السبیل بكفرهم
و لمقتدی علیه فیكم الالوام
از این اصناف بارز آنها شعرا هستند كه در هر عصر پیرامون زعماء و بزرگان جامعه گشته
[ صفحه 141]
و مانند پروانه ی گرد وجود شمع هدایت آنها طواف كرده و مستفیض شده اند البته هر كس باندازه ی قدرت فنی و مقام علمی و تقوائی كه داشته بهمان نسبت ترقی كرده و استفاده نموده تاریخ ادبیات ایران در قرن متوالیه اسلامی این حقیقت را روشن می سازد كه شعراء در عصر هر پادشاه بچه نسبت از علاقه سلاطین و احساسات شاعرانه قرار گرفته اند - نویسنده در كتاب آثار ادبیات ایران این نكات اجتماعی را با تأثیر شاعر در محیط یا محیط را در شاعر نگاشته و اینك می خواهیم شعرای معروف عصر رضوی را كه مستقیما با اجازه دادن خودشان شعر می سروده اند نقل كنیم.
و از آثار آنها می توان بكیفیت احساسات آن عصر و مردم آن زمان پی برده درباره ی آنها قضاوت كرد. و راه و روش پرورش اهالی آن عصر را از آثار منظور آن دریافت.
چون نظم در نفوس بشری سریع التأثیرتر از نثر است مدایح و مراثی و مناقب را در لباس نظم برده اند و عموم بشر در همه طبقات استقبال كرده حتی آنها كه از ادب نظم و نثر هم وقوفی ندارند از این راه بیشتر تحت تأثیر خوب و بد قرار گرفته اند این سنت طبیعی منطبق با شریعت بوده كه حضرت امام صادق علیه السلام فرمودند:
من قال فینا بیتا من الشعر بنی الله له بیتا فی الجنه و فی اخر حتی یؤید بروح القدس و فی ثالث بنی الله له فی الجنه مدینة یزوره فیها كل ملك مقرب و نبی مرسل [1] .
فرمود هر كس برای ما یك بیت شعر بگوید خداوند برای او بنا می كند قصری در بهشت و در روایت دیگر فرمود بروح القدس مؤید و محفوظ می ماند و در روایت دیگر فرمود در بهشت برای او كاخی بنا می كند كه در آن ملائك و انبیاء و رسل بزیارت او می آیند.
و نیز حضرت ابوجعفر امام محمد باقر علیه السلام بكمیت شاعر معروف در قصیده ای كه انشاد كرده فرمود روح القدس در قلب او تلقین نمود آنگاه برای او طلب مغفرت فرموده و ائمه در روزهای رسمی برای نشر ادبیات دینی می نشستند و مجالس انس تشكیل داده شعرا و گویندگان مدایح و مناقب را می خواندند و مردم گوش می دادند و امام تشویق می فرمودند و دیدیم كه حضرت سجاد زین العابدین علیه السلام برای فرزدق 12 هزار درهم [2] صله فرستاد و عذر خواهی فرمود كه بیش از این موجود نبود و امام صادق علیه السلام برای كمیت هزار دینار صله فرستاد. [3] .
[ صفحه 142]
1 - یكی از شعرای معروف دربار رضوی ابونواس شاعر معروف است كه چون مأمون آن حضرت را ولیعهد خود قرار داد بابونواس گفت تو می دانی منزلت حضرت رضا نزد من چه اندازه است؟ چرا مدح آن حضرت نگفتی؟ ابونواس گفت:
قیل لی انت اشعر الناس طرا
فی المعانی و فی الكلام النبیه (الخ)
مأمون معادل صله ای كه بهمه شعرا داده بود بابونواس داد روز دیگر ابونواس در راه بامام برخورد كرد این اشعار را سرود كه مطلعش این است:
مطهرون تقیات ثیابهم
تجری الصلوة علیهم اینما ذكروا
حضرت بغلام خود فرمود سیصد اشرفی باو صله داد.
2 - ابوجعفر دعبل بن علی الخزاعی صاحب قصیده تائیه از شعرای مخصوص حضرت رضا علیه السلام است تولدش سال 142 وفاتش سال 246 بین عراق و خوزستان قبرش در شوش [4] رسم شعراء عرب این بود كه قصاید خود را بهر حرفی ردیف یا قافیه قرار می دادند آن قصیده را بدان حرف می خواندند مثل این قصیده:
افاطم لوخلت الحسین مجدلا
و قدمات عطشان بشط فرات
قصیده ی نائیه گویند.
تا آنجا كه گفت: دعبل با صله امام و جبه ای كه باو مرحمت فرموده بود از مرو بقم آمد آنجا مردم اطراف او را گرفتند گفتند قصیده خود را بخوان در مجمع عمومی همه شنیدند و از او تقاضا كردند قصیده را بآنها بدهد دعبل نداد معذالك اموال و خلعت وافری بدعبل دادند و خبردار شدند از جبه ای كه با او بود بهزار دینار می خریدند و نمی داد و حتی حاضر شدند قسمتی از آن جبه را هزار دینار بخرند و نداد چون از قم بیرون رفت بر سر او تاختند آن جبه را گرفتند بردند باری دعبل از بركت این قصیده بیش از ده هزار درهم استفاده كرد و سپس وصیت نمود این قصیده را نوشتند [5] در كفنش نهادند كه وسیله تقرب و شفاعت او گردد قصیده دعبل را در بحار 123 بیت ضبط كرده [6] .
یاقوت 45 بیت، در اتحاف بحب الاشراف 30 بیت، در مطالب السئول 24 بیت، نور-
[ صفحه 143]
الابصار پنج بیت اضافه دارد. [7] .
بیهقی روایت می كند كه دعبل بقم بود خبر شهادت آن حضرت را شنید گفت:
اری امیة معدوزین ان قتلوا
و لااری لبنی العباس من عذر
اولاد حرب و مروان و اسرهم
بنو معیط ولاة الحقد و الوغر
قوم قتلهم علی الاسلام اولهم
حتی اذا ستمكنوا جاؤا علی الكفر
اربع بطوس علی قبر الزكی به
ان كنت تربع من دین علی فطر
قبران فی طوس خیر الناس كلهم
و قبر شرهم هذا من العبر
ما ینفع الرجس من قرب الزكی و ما
و علی الزكی بقرب الرجس من ضرر
هیهات كل امری ء رهن بما كسبت
له یداه فخذ ما شئت او قذر
3 - علی بن ابی عبدالله خافی است كه از مرثیه سرایان آن حضرت بود و این اشعار از اوست:
یا ارض طوس سقاك الله رحمته
ماذاحویت من الخیرات یا طوس
طابت بقاعك فی الدنیا و طاب بها
شخص ثوی بسناباد مرموس
شخص عزیز علی الاسلام مصرعه
فی رحمة الله مغمور و مغموس
یا قبره انت قبر قد تضمنه
حلم و علم و تطهیر و تقدیس
فخرا بانك مغبوط بجثته
و بالملائكة الابرار محروس
فی كل عصر لنا منكم امام هدی
فربعه اهل منكم و مأنوس
امست نجوم سماء الدین افلة
و كله اسد الثری قل ضمها الخیس
غایت ثمانیة منكم و اربعة
ترجی مطالعها ما حنت العیس
حتی مضی یظهر الحق المنیر بكم
فالحق فی غیركم داج و مطموس [8] .
4 - یكی از كنیزان این مرثیه را در شهادت آقای خود گفت:
سقیا لطوس و من اضحی بهاخطنا
من عترة المصطفی ابقی لنا حزنا
اعنی اباالحسن المأمول ان له
حقا علی كل من اضحی بها شحنا [9] .
[ صفحه 144]
5 - ابن مشیع مدنی مرقی گفته:
یا بقعة مات بها سیدی
ما مثله فی الناس من سیدی
مات الهدی من بعده و الندی
و شمر الموت به یقتدی
لازال غیث الله یا قبره
علیك منة رایحا مغتدی
ابن علیا بن موسی الرضا
قد حل ذالسورو فی ملحدی
یا عین فابكی بدم بعده
علی انقراض المجد و السودد
6 - محمد بن حبیب الضبی گفته است:
قبر بطوس به اقام امام
حتم الله زیارة و لمام
قبر امام به السلام و ان غدا
تهدی الیه تحیة و سلام
قبر سنا انواره تجلوا العمی
و بتربته قد تدفع الاسقام
قبر یمثل للعیون محمدا
و وصیه و المؤمنون قیام
خشع العیون لذا و ذاك مهابه
فی كنهها التحیر الافهام
قبر اذا حل الوفود بربعه
دخلوا و حطت عنهم الاثام
و تزودوا من اعباب و امنوا
من ان یحل علیهم الاعدام
الله عنه به لهم متقبل
و بذاك عنهم جفت الاقلام
ان یغن عن سقی الغمام فانه
لولاه لم تسق البلاد غمام
قبر علی بن موسی حله
بثراه یزهو الحل و الاحرام
فرض الیه السعی كالبیت الذی
من دونه حق له الاخطام
من زاره فی الله عارف حقه
فالمس منه علی الجحیم حرام
و مقامه لاشك یحمد فی غد
و له بجنات الخلود مقام
و له بذاك الله او فی ضامن
قسما الیه تنتهی الاقسام
صلی الاله النبی محمد
و علت علیا نصرة وسلام
و كذا علی الزهرا صلی سرمدا
رب بواجب حقها علام
و علیه صلی ثم بالحسن ابتدی
و علی الحسین بوجهه الاكرام
و علی علی ذی التقی و محمد
صلی و كل سید و همام
و علی المهذب و المطهر جعفر
از كی الصلوة و ان ابی القزام
[ صفحه 145]
الصادق المأثور عنه علم ما
فیكم به تتمسك الاقوام
و كذا علی موسی ابیك و بعده
صلی علیك و للصلوة دوام
و علی محمد بن علی الزكی فضوعفت
و علی علی بن محمد ما استمر كلام
و علی الرضا بن الرضا الحسن الذی
عم البلاد لفقده الاطلام
و علی خلیفة الذی لكم به
الهدی غضاء ان تستوثق الاحكام
فهو المؤمل ان یعود به
الهدی غضاء ان تستوثق الاحكام
لولا الائمة واحد من واحد
درس الهدی و استسلم الاسلام
كل یقوم مقام صاحبه الی
ان تنتهی بالقایم الامام
یابن النبی و حجة الله التی
هی للصلوة و للصیام قیام
ما من امام غایب عنكم له نع-
م خلف له تشقی به الارغام
ان الائمه تستوی فضلها
علم الهدی فهم له اعلام
انتم الی الله الوسیلة و الاولی
و العلم كهل فیكم و غلام
انتم ولاة الدین و الدنیا و من
لله فیه حرمة و ذمام
ما الناس الا من اقر بفضلكم
و الجاهدون لحقكم الا فهام
خذها عن الضی عبیدكم الذی
هانت بها بهایم و سوام
بل هم اضل عن السبیل بكفرهم
و لمقتدی علیه فیكم الالوام
[1] عيون اخبار الرضا ص 5.
[2] شرح شواهد المغني سيوطي ص 250 چاپ مصر.
[3] اغاني ص 118 ج 15 - كشف الغمه ص 275.
[4] تاريخ بغداد ص 382 ج 8 - اغاني ابوالفرج اصفهاني ص 60 - 29 ج 18 لسان الميزان - ص 431 ج 2 وفيات ابن خلكان معجم الادبا ص 99 ج 11.
[5] عيون اخبار الرضا ص 348.
[6] بحار الانوار ص 73 ج 12.
[7] معجم الادباء ص 103 ج 11 - بنقل وفات الرضا آقاي مقرم ص 61.
[8] عيون اخبار الرضا ص 360 اغاني ابوالفرج اصفهاني ص 857 ج 1.
[9] عيون اخبار الرضا ص 359 باب 65 - منتخب التواريخ ص 399.